Στις 28 Μαρτίου 2023 ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοίνωσε κατά τη διάρκεια του Υπουργικού Συμβουλείου την απόφασή του για διεξαγωγή βουλευτικών εκλογών στις 21 Μαΐου.
Σχεδόν αμέσως κυκλοφόρησαν τα πρώτα σποτ του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας. Σε οποιοδήποτε κοινωνικό μέσο έμπαινα έβλεπα τα ίδια προεκλογικά σποτ σε κάθετη μορφή. Είτε ως reel στο Instagram, είτε ως shorts στο YouTube, είτε ως post στο Twitter. Σποτ που αναπαράχθηκαν σε υπερθετικό βαθμό, αν αναλογιστεί κανείς, και το γεγονός πως προωθήθηκαν ως sponsored videos. Και αναφέρομαι συγκεκριμένα σε εκείνα τα σποτ που έδωσαν το στίγμα και το χρώμα της καμπάνιας, στις 28 Μαρτίου έως τα μέσα του μηνός Απριλίου.
Παρακολουθώντας τα προσεκτικά, και -μοιραία- σε επανάληψη σε όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, θαύμασα τα καθαρά μηνύματα που εκπέμπονται, τη συνοχή στην οπτική ταυτότητα της καμπάνιας σε συνδυασμό με τα ρυθμικά μουσικά instrumentals που είχαν επιλεχθεί.
Σε ένα από αυτά ωστόσο, με τίτλο: “Μια Ελλάδα ισχυρή, με αυτοπεποίθηση” που δημοσιεύθηκε στις 13 Απριλίου, το πρώτο εντυπωσιακό πλάνο, με την ελληνική σημαία να κυματίζει επάνω σε μια βραχώδη επιφάνεια με φόντο τη θάλασσα, μου έφερε στο νου μια γνώριμη εικόνα. Ήμουν σίγουρος ότι κάπου την είχα ξαναδεί αυτήν την εικόνα.
Ύστερα από μια σύντομη έρευνα, όχι μόνο βρήκα από που έχει τραβηχθεί το συγκεκριμένο πλάνο, αλλά βρήκα το ίδιο ακριβώς video που υπάρχει στο σποτ της Νέας Δημοκρατίας, σε μια πασίγνωστη πλατφόρμα αγοράς έτοιμων footage! Πρόκειται για το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στο ανατολικότερο σημείο της Ζακύνθου.
Όπως είναι λογικό, αυτό που ακολούθησε από εκείνο το σημείο και ύστερα, μου γέννησε πολλά ερωτηματικά. Γιατί ο δημιουργός του σποτ δεν κινηματογράφησε το video εκ του μηδενός; Δεν είναι κάποιο δύσκολο τεχνικά πλάνο. Αυτό με έβαλε σε σκέψεις εάν και τα υπόλοιπα “ουδέτερα” πλάνα έχουν “κατέβει” από την ίδια (ή παρόμοια) πλατφόρμα έτοιμων footage. [Ως “ουδέτερα” χαρακτηρίζω τα πλάνα εκείνα τα οποία δεν έχουν ταυτότητα, εκείνα στα οποία δεν συμμετέχει ένας γνώριμος πολιτικός, δεν φέρουν πολιτική σφραγίδα και τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για οποιαδήποτε άλλη καμπάνια χωρίς πρόβλημα.]
Επικεντρώθηκα αρχικά στο σποτ με τίτλο: “Σταθερά. Τολμηρά. Μπροστά. Για μια Ελλάδα πιο ανθρώπινη, πιο σύγχρονη, πιο ισχυρή”, που προβλήθηκε στις 28 Μαρτίου ταυτόχρονα στα κοινωνικά δίκτυα. Πρόκειται για μικρά video ελάχιστων δευτερολέπτων που προβάλλει μια νεαρή εργαζόμενη με μήνυμα για αύξηση του κατώτατου μισθού, τον κ. Μητσοτάκη ανάμεσα σε κόσμο όπου συνομιλεί μαζί τους, εικόνα και μήνυμα για την ψηφιοποίηση του κράτους, ένα rafale και μήνυμα για τον εξοπλισμό των ενόπλων δυνάμεων και τέλος, έναν νεαρό να εργάζεται στο laptop και μήνυμα για επενδύσεις στη χώρα από παγκόσμιους κολοσσούς. Η έρευνα που ακολούθησε, ιδιαίτερα επίπονη και χρονοβόρα. Το αποτέλεσμα; Όλα τα “ουδέτερα” πλάνα είναι έτοιμα footage απο παρόμοιες πλατφόρμες αγοράς έτοιμων video.
Στην συνέχεια, ασχολήθηκα με το σποτ που φέρει τον τίτλο: “’Εχουμε σχέδιο για να πάμε τολμηρά μπροστά“, που προβλήθηκε πρώτη φορά ως shorts στο YouTube στις 10 Απριλίου. Και σε αυτήν την περίπτωση το ίδιο δυναμικό μοντάζ με video ολίγων δευτερολέπτων που δείχνουν τον κ. Μητσοτάκη ανάμεσα σε κόσμο να του μιλά, του σφίγγει το χέρι κ.τλπ. και εμβόλιμα “ουδέτερα” πλάνα για ξένες επενδύσεις που πραγματοποιούνται στη χώρα, και αναφορά στις επιτυχίες της κυβέρνησης που αφορούν την ανάπτυξη, τη μείωση της ανεργίας και την αύξηση των συντάξεων να είναι μόνο λίγα από αυτά που αναφέρονται ως μηνύματα. Ύστερα από έρευνα αποδεικνύεται ότι και αυτά τα πλάνα έχουν αγοραστεί από δημοφιλείς πλατφόρμες έτοιμου οπτικοακουστικού υλικού.
Δεν χρειαζόταν κάτι περισσότερο για να πειστώ. Επρόκειτο ξεκάθαρα για τακτική της “δημιουργικής” ομάδας που ανέλαβε την καμπάνια του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας. Πόσο δημιουργική είναι όμως στα αλήθεια αυτή η ομάδα;
Μπορεί να μην έζησα έντονα την εποχή της δεκαετίας του 90, καθ’ ότι ήμουν παιδί, όμως από περιγραφές, από καταγραφές και μελέτη της περιόδου, γνωρίζω πως οι προεκλογικές καμπάνιες στήνονταν πολύ διαφορετικά από ότι σήμερα. Γνωρίζω για τις αξέχαστες λήψεις πολιτικών αρχηγών (αγνώστου πολλές φορές πατρός) που τυπώνονταν σε γιγαντοαφίσες για τις εκλόγές του 1974. Γνωρίζω για τη δουλειά του Σπύρου Καραχρήστου για την καμπάνια του ΚΚΕ το 1977. Γνωρίζω για τα έργα του Τάκη Καλαντίδη και τη μεγαλειώδη καμπάνια με τις αφίσες της αλλαγής του ΠΑΣΟΚ το 1981 και το 1985. Γνωρίζω για τις πρώτες -πιθανότατα- προεκλογικές αφίσες με πρωταγωνιστές μικρά παιδιά στην καμπάνια της Νέας Δημοκρατίας το 1981. Γνωρίζω για τις αφίσες του ΚΚΕ Εσωτερικού που φιλοτέχνησε ο Τάσσος Αρβανίτης το 1985. Γνωρίζω για τις αφίσες …αγνώστου πατρός με την υπογραφή “Λυκαβηττός” στην προεκλογική περίοδο του 1989. Για τις αφίσες του Τάσσου Αρβανίτη το 1990 για τον Συνασπισμό. Για το έργο του Γιάννη Ευσταθιάδη εκ μέρος της Νέας Δημοκρατίας για τις εκλογές του 1993 και 1996.
Και μη ξεχνάμε τις πρωτότυπες μουσικές δημιουργίες όπως εκείνη του Σταμάτη Σπανουδάκη για τη Νέα Δημοκρατία και με τίτλο “Υπάρχει καλύτερη Ελλάδα και τη θέλουμε” για την εκλογική αναμέτρησητου 2000. Κάτι που ειρήσθω εν παρόδω στην περίπτωση των σποτ της Νέας Δημοκρατίας που εξετάζονται στην παρούσα έρευνα, ακόμα και τα μουσικά κομμάτια instrumental που συνοδεύουν τα σποτ, προέρχονται από πλατφόρμες όπως το YouTube και το Spotify.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα το παρακάτω:
…με τη μουσική επένδυση να προέρχεται από το κάτωθι video:
Δύο μήνες αργότερα, και με τη Νέα Δημοκρατία να έχει ξεκάθαρη παράσταση νίκης για το δεύτερο γύρο των εκλογών στις 25 Ιουνίου, το κόμμα επανέρχεται με νέα σειρά προεκλογικών σποτ που χρησιμοποιούν αποσπάσματα από πλατφόρμες έτοιμου υλικού. Τα videos αυτά δημοσιεύθηκαν κυρίως ως post στο Facebook και ως shorts στο YouTube, και παρουσιάζουν ορισμένους ανθρώπους της διπλανής πόρτας με στοιχεία μάλιστα που αφορούν το μικρό τους όνομα, την ηλικία τους και το επάγγελμά τους.
Το πρώτο σποτ με τίτλο, “Στόχος μας: μέσος μισθός στα €1.500 και κατώτατος στα €950”, παρουσιάζει τον Γιώργο, 25 χρονών, ιδιωτικό υπάλληλο.
Το δεύτερο σποτ με τίτλο, “Δέσμευσή μας, να στηρίζουμε πάντα την οικογένεια”, παρουσιάζει τον Αντώνη, 40 χρονών, ιδιωτικό υπάλληλο με 2 παιδιά.
Το τρίτο σποτ με τίτλο, “Βασική μας προτεραιότητα: Καλύτεροι μισθοί για όλους”, παρουσιάζει την Κατερίνα, 29 χρονών, ιδιωτική υπάλληλο.
Το τέταρτο σποτ με τίτλο, “Σταθήκαμε έμπρακτα δίπλα στους ελεύθερους επαγγελματίες“ παρουσιάζει την Ελένη, 38 χρονών, ελεύθερη επαγγελματία.
Δυστυχώς, σε αυτήν την περίπτωση δεν κατέστη δυνατό να βρεθεί η πηγή του video. Μια πρώτη εξήγηση είναι πως ίσως πρόκεται για πρωτότυπη δημιουργία. Και η Ελένη να είναι όντως αυτή που ισχυρίζεται το video πως είναι. Το σίγουρο είναι πως ο “Γιώργος”, ο “Αντώνης” και η “Κατερίνα” δεν έχουν το προφίλ που προβάλλεται στην καμπάνια και -κατά πάσα πιθανότητα- δεν θα ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τα μέτρα της επόμενης κυβέρνησης. Οι συγκεκριμένοι “άνθρωποι της διπλανής πόρτας”, εξάλλου, δεν ζουν καν στη χώρα μας.
Μια δεύτερη εξήγηση, είναι πως το μοντέλο “Ελένη” δεν είναι υπαρκτό. Κάτι που με φέρνει στο μελλοντικό μεγάλο όπλο της πολιτικής διαφήμισης. Τη χρήση εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης. Η δημιουργία videos εκ του μηδενός με χρήση μόνο μερικών εντολών, είναι ήδη εδώ.
Για να έρθω στο σήμερα, αυτό που αναπολώ, είναι η εποχή που ένα ολόκληρο επιτελείο από επαγγελματίες ζωγράφους, γραφίστες, σχεδιαστές, έπαιρνε τα σύνεργά του και έβγαινε στο πεδίο για να φιλοτεχνήσουν, να σχεδιάσουν και να δημιουργήσουν πρωτότυπα έργα. Άνθρωποι που μόχθησαν για να παράγουν πρωτότυπο περιεχόμενο για τις καμπάνιες των κομμάτων που κλήθηκαν να υπηρετήσουν.
Πλέον ίσως σε αυτή την εποχή που ζούμε που αρέσκεται σε οτιδήποτε γρήγορο και έτοιμο, η τακτική δημιουργίας ακόμα και μιας προεκλογικής καμπάνιας να επιτάσει μοντάζ στον αυτόματο πιλότο. Δυστυχώς δεν είναι τακτική μόνο της Νέας Δημοκρατίας. Θεωρώ πως είναι μια τάση που θα κυριαρχήσει πολύ περισσότερο σε μελλοντικές καμπάνιες και από άλλα κομμάτα.
Όμως αξίζει να σημειωθεί η εξής απορία: Αυτή η τακτική “δημιουργίας” καμπάνιας που θέλει να πραγματοποιούνται όλα από “μη δημιουργούς” δεν αμαυρώνει κατά κάποιο τρόπο την εικόνα του κόμματος που έδωσε την έγκρισή του για αυτό το αποτέλεσμα; Ποιός ψηφοφόρος μπορεί να εμπιστευθεί το πηδάλιο της διακυβέρνησης μιας χώρας σε άτομα τα οποία προτιμούν το γρήγορο και έτοιμο χωρίς κόπο, καμμία ουσιαστική προσήλωση και μεράκι για ένα αυθεντικό αποτέλεσμα; Πόσο εργατική κρίνεται μια ομάδα που έχει επεξεργαστεί έτοιμα video για ένα τόσο ουσιώδες ζήτημα όπως είναι η διεκδίκηση ακόμα μιας τετραετίας από ένα κυβερνητικό σχήμα;
Ο θεατής/ψηφοφόρος παρακολουθεί τα δρώμενα της κυβέρνησης (προφανώς δεν θα αναλυθεί σε αυτό εδώ το πλαίσιο κατά πόσο ισχύουν ή όχι), τα οποία συνδυάζονται με “στημένα” πλάνα που ενίοτε συμμετέχουν ηθοποιοί μοντέλα. Δεν τρέφω αυταπάτες. Έτσι λειτουργούσε, λειτουργεί και θα λειτουργεί πάντοτε η διαφήμιση. Μέσα από σκηνοθετημένα πλάνα, προσεγμένα και κινηματογραφημένα στην απόλυτή τους λεπτομέρεια. Με ηθοποιούς ευδιάθετους και καλοντυμένους, με σωστό φωτισμό, περιποιημένα σκηνικά και τα κατάλληλα props που αποπνέουν αισιόδοξα μηνύματα. Όλα αυτά στην εμπορική διαφήμιση. Αλλά και στην πολιτική. Ο σπουδαίος Κώστας Γκόμπλιας είχε αναφέρει χαρακτηριστικά πως ένα πολιτικό σχηματισμό, κόμμα ή πρόσωπο ο διαφημιστής το αντιμετωπίζει ως εμπορικό προϊόν ή υπηρεσία προς πώληση. Και γιατί όχι; Η τακτική της χρησιμοποιήσης έτοιμων video δεν απαγορεύεται. Είμαι σίγουρος πως το κόμμα πλήρωσε για τα video αυτά νομιμότατα και όπως κάθε άλλη εταιρία τα χρησιμοποίησε για να παράγει γρήγορα ένα περιεχόμενο ώστε να προλάβει τις αντίπαλες παρατάξεις. Θεμιτό και νόμιμο ως τακτική. Το όλο θέμα είναι περισσότερο ηθικό. Ως δημιουργός ο ίδιος δεν θα υπερασπιζόμουν ποτέ μεθόδους που στερούν από συναδέλφους μου επαγγελματίες ευκαιρίες για εργασία και μισθό.
Ας επανέλθουμε όμως στη σημειολογία του πράγματος. Όταν γνωρίζεις πως αυτό που παρακολουθείς, και αφορά το μέλλον σου και τη ζωή σου, είναι “στημένο”, δημιουργείται μια αρνητική αίσθηση στο μυαλό του ψηφοφόρου/θεατή. Ίσως εκεί είναι και η ουσία της “γλυκιάς πλάνης” της διαφήμισης. Ως άλλη σειρήνα, σε καλεί να την εμπιστευτείς. Πως ότι σου παρουσιάζεται είναι αληθινό. Δεν είναι όμως αληθινό. Κάθετι στην εμπορική διαφήμιση είναι φτιαχτό και ωραιοποιημένο, αρκεί ο θεατής να μην το γνωρίζει. Άπαξ και του αποκαλυφθεί η αλήθεια, ο ρόλος της διαφήμισης χάνει τη σημασία του. Άπαξ και γνωρίζεις ότι βλέπεις εναλλαγές από πλάνα που συμμετέχουν ηθοποιοί, λογαριάζεις τα πάντα ως στημένα. Στο πρώτο πλάνο: ηθοποιός, στο δεύτερο πλάνο: ηθοποιός, στο τρίτο πλάνο: ο πρωθυπουργός ανάμεσα σε κόσμο. Άραγε, ένας ακόμα ηθοποιός; Αυτά είναι τα τρικ που κάνει το μυαλό του θεατή όταν γνωρίζει πως έχουν μονταριστεί τα πλάνα, πίσω από τις πόρτες ενός δημιουργικού γραφείου. Όπως λένε και οι Αμερικανοί: What has been seen, cannot be unseen…